Osmanlı Devleti’nde Para Vakıfları ve Fonksiyonları

Vakıf Seminerleri Ocak ayı programı kapsamında, 09 Ocak Çarşamba günü Marmara Üniversitesi İslam Tarihi ABD Öğretim Üyesi Prof. Dr. Tahsin ÖZCAN’ı* misafir ettik.

“Osmanlı Devleti’nde Para Vakıfları ve Fonksiyonları” başlıklı konuşmasında Özcan,  Osmanlı vakıf kurumu içinde para vakıflarının yeri, önemi ve tanımını değerlendirerek başladığı konuşmasında, net tarihi tespit edilememekle birlikte, Osmanlı’da para vakıflarının uygulamasına yönelik ilk kayıtların II. Murat ve Fatih Sultan Mehmet devrine ait olduğunu, buna göre tespit edilebilen ilk para vakfı örneğinin 1423 tarihli olduğunu belirtti. Para vakıflarının asıl yaygınlaştığı ve beraberinde caiziyet tartışmalarının da yoğunlaştığı dönemin Kanuni dönemi olduğunu belirten Hocamız, Kanuni’nin ilk şeyhülislamlarından İbn-i Kemal ve daha sonraki şeyhülislamlardan Ebussuud Efendi’nin para vakıfları kurulabilmesine yönelik olumlu fetvaları yanında, Çivizade Muhyiddin Efendi ve Birgivî Mehmed Efendi’nin olumsuz yaklaşımlarını detaylı bir şekilde ve karşılaştırmalı olarak ele aldı. Son olarak eski ve mevcut Şeyhülislam ve Kazaskerlerden oluşturulan bir komisyonun verdiği karar ile para vakıflarının meşruiyetinin tanınmasıyla, Osmanlı yıkıldıktan sonra da faaliyetlerine devam edecek para vakıflarının da önü tamamen açılmış oluyordu.

Osmanlı din adamları ve yöneticilerinin para vakıflarının meşruiyeti konusundaki tartışmaları ve birbirlerinin görüşlerine yönelik yazdığı reddiyeler, tartışmanın ve anlaşmazlığın boyutlarını gösterdiği gibi, Padişahın bu vakıfları ilk önce yasaklaması, daha sonra serbest bırakması ise, din adamlarının kararlarına da ne denli değer verdiğini ortaya koymaktadır. Sofyalı Bâlî Efendi’nin para vakıflarının yasaklanmasına olumsuz yaklaşımı ve söz konusu vakıfların Balkanlarda Osmanlı hakimiyetinin tesisinde ve İslamiyet’in yerleşmesindeki önemlerine değinen mektupları da, konu ile ilgili değinilen dikkat çekici bir diğer noktaydı.

Konuşmanın devamında para vakıflarının işletilmesi, yönetimi ve denetiminden bahsedildikten sonra, geçmişte olduğu gibi günümüzde de tartışma konusu olan para vakıfları ve faiz olgusunu ele alan Hocamız, para vakıflarının işlemleri üzerinden faiz benzeri ve faizden bağımsız uygulamaları detaylı olarak anlattı. Satış işlemleri, mudarebe, karz-ı hasen vb. para vakıflarının uygulamaları sonrasında elde edilen gelirlerin ise, eğitim, sağlık, bayındırlık, hayır hizmetleri, dinî hizmetler ve diğer alanlarda değerlendirildiği üzerinde duruldu. Kredi ihtiyaçlarının karşılanması, piyasayı düzenleyici anlamda görev üstlenilerek tefeciliğe göre daha makul ve uygun bir borç sistemi sunulması ve sosyal güvenlik hizmeti verilmesi gibi fonksiyonlarıyla birlikte para vakıflarını değerlendiren Hocamız,  avarız vakıfları, esnaf sandıkları, yeniçerilerin orta sandıkları, eytam sandıkları ve memleket sandıkları gibi zamanla ortaya çıkmış benzer uygulamalardan da bahsederek konuşmasını derinleştirdi. Katılımcıların konu ile ilgili merak ettikleri noktaların soru cevap kısmında paylaşılması ile birlikte, para vakıflarının detaylı bir şekilde incelendiği seminerimiz son buldu.

* 1989’da M.Ü. İlahiyat Fakültesi’nden mezun oldu. M.Ü.S.B.E. İktisat Tarihi Anabilim Dalı’nda yüksek lisans (1991) ve doktora (1997) yaptı. 2004’te doçent ünvânı aldı. 2006-2012 yıllarında İ.Ü. İlahiyat Fakültesi’nde öğretim üyesi ve İslâm Tarihi Anabilim Dalı Başkanı olarak görev yaptı. 2009-2010 yıllarında dekan yardımcılığı yaptı. Temmuz 2012’de M.Ü. İlahiyat Fakültesi’ne İslâm Tarihi Anabilim Dalı öğretim üyesi olarak atandı. Osmanlı Para Vakıfları Kanuni Dönemi Üsküdar Örneği adıyla yayınlanan doktora tezi 2005 yılında Osmanlı Bankası Arşiv ve Araştırma Merkezi’nin düzenlediği Bankacılık ve Finans Tarihi Yarışması’nda mansiyon kazandı.Fetvalar Işığında Osmanlı Esnafı ve Vakıf Medeniyeti ve Para Vakıfları adlı kitaplarının yanında çok sayıda bildiri, makale ve ansiklopedi maddesi yayınlandı. Osmanlı dönemi vakıfları, para vakıfları, vakıf hukuku; kadı sicilleri, fetva mecmuaları, esnaf, ticaret, sosyal ve dini hayat konularında araştırmalarını sürdürmektedir.